İklim değişikliğiyle çaba insanlığımızın önündeki en değerli sorunlardan biri olarak gündemdeki yerini korurken Rusya ve Ukrayna ortasındaki savaş hiç elbet bu taraftaki gayretleri olumsuz etkilemektedir.
2019 yılında başlayan ve hala tam olarak tesirinden kurtulamadığımız global pandeminin sebep olduğu yaralar sarılmadan karşı karşıya kaldığımız bu kriz pek çok ülkenin ulusal menfaatlerini ekonomik açılardan korumak istemeleri sebebiyle iklim değişikliğine yönelik aksiyonların geri plana atılmasına sebep olmaktadır. Bugüne kadar iklim değişikliğiyle gayrette öncülüğüne tanıklık ettiğimiz Avrupa Birliği dahi önümüzdeki süreçte fosil yakıt kullanımında artış beklediğine dair açıklamalarda bulunmakta ve hatta bu tarafta siyasetler benimsemektedir.
Öteki taraftan Rusya-Ukrayna savaşı ve pandemi sonucunda görülmüştür ki global ölçekte tedarik zincirleri epey kırılgan yapılara sahip ve şoklara karşı direnç göstermek konusunda epeyce yetersizdir. Hasebiyle iklim değişikliğinin sebep olacağı sonuçlara ek olarak bu şokların global ticareti olumsuz etkilemesi, ekonomiler üzerinde enflasyonist bir baskı oluşturması ve hâlihazırda global pandemi sebebiyle deneyim edilen tedarik badirelerini daha da artırmasını beklemek son derece mümkündür. Gerçekten şimdiye kadar besin ve güç hususlarında önemli kasvetler vuku bulmaya başlamış durumdadır. Sonuç prestijiyle bu durum ülkeleri kendi kaynaklarını daha verimli kullanabilecekleri, mümkün olduğunca az dışa bağımlı oldukları iklim dostu modelleri düşünmelerini gerekli kılmıştır.
Bu noktada en acil sıkıntımız olan iklim değişikliğine yönelik harekete geçerken tüm üretim ve tüketim alışkanlıklarımızı değiştirmek ve böylelikle daha sürdürülebilir temellere dayanan ekonomik modellere kavuşmamıza yardımcı olacak siyasetler benimsememiz gerekmektedir. Mevcut ekonomik modellerimiz, “al-yap-at” yaklaşımına dayanan doğrusal bir yapıya sahiptir. Açıklamak gerekirse doğrusal modellerde kaynaklar çıkarılır, eserlere dönüştürülür ve daha sonra atık haline getirilir. Bu noktada bahse bahis atık daha sonra kullanılmaz bir biçimde israf niteliği kazanmaktadır. Bu süreç ağır bir girdi tedarikine, güç kullanımına ve önemli ölçülerde atığın ortaya çıkmasıyla sonuçlanmaktadır. Doğal kaynakların sınırsız olduğunu ve insanlık olarak bizim de dünyayı sınırsız atığa boğma hakkımızın olduğunu varsayan bu sistem artık günümüz koşullarında kabul edilemez hale gelmiştir.
TAHLİL DÖNGÜSEL İKTİSATTA
Doğrusal modelin tersine döngüsel ekonomilerde mevcut gereç ve eserlerin ömürlerinin olabildiğince uzatılması amaçlanmakta, münasebetiyle bu eserlerin paylaşılması, kiralanması, tekrar kullanılması, onarılması ve geri dönüştürülmesi üzere formüllere başvurulmaktadır. Ayrıyeten bu biçimde gereç kullanımının azaltılması ve eserlerin daha az kaynak ağır olarak üretilmesi ve atıkların da geri dönüşüm yoluyla geri kazanımı hedeflenmektedir. Döngüsel bir iktisatta tüketilen tüm eserler tekrar tekrar kullanılmakta, eser bozulursa tamir edilmekte, bunun mümkün olmadığı durumlarda ise bu eserden yeni eserler imal edilmesi öngörülmektedir. Tanınan bir telaffuzla döngüsel bir iktisatta atık yeni hammadde haline gelmektedir.
Öte yandan döngüsel ekonomiyi sırf tekrar kullanım ve geri dönüşüm olarak nitelendirmek büyük bir yanılgıya sebep olacaktır. Çünkü döngüsel model sayesinde üretim ve tüketim usullerinde gerçekleştirilecek değişim emisyonlarda da azaltım sağlamaktadır. Bu modelde yenilenebilir güç ve geri dönüştürülebilir kaynakların hissesi artmakta, hammadde kullanımı başta olmak üzere üretim süreçlerinde su, toprak ve güç kullanımı azalmakta ve böylelikle etraf üzerinde olumlu tesirler ortaya çıkmaktadır. Ayrıyeten bu sayede sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasına da yardımcı olunmakta, iktisatların dış dinamiklere olan bağımlılıkları da azalmakta, dış şoklara karşı üretim ve tüketim yapıları daha güçlü hale gelmektedir.
Bu yaklaşım daha güçlü ve geri dönüştürülebilir eserler tasarlamayı, üretim döngüsünde gereçleri tekrar kullanmayı ve daha sorumlu bir tüketimi teşvik etmeyi içeren iş modellerinin oluşumunu sağlamaktadır. Bu sayede inovasyona öncülük etmekte, yeni istihdam imkânlarının sağlanmasına yardımcı olmaktadır. Hususa ait olarak Milletlerarası Çalışma Örgütü tarafından yapılan bir araştırmada döngüsel iktisada geçiş sayesinde 2030 yılına kadar global ölçekte 7-8 milyon net istihdam artışının gerçekleşeceği öngörülmektedir. Ekonomik kazanımları çerçevesinde ise doğrusal yapıdan döngüsel bir sisteme geçişin 2030 yılına kadar global ölçekte ekonomik büyüme için 4,5 trilyon dolar kadar potansiyel taşıdığı kestirim edilmektedir.
Tüm bu olumlu yanlarına rağmen global ölçekte döngüsellik bağlamında kat edilen aralık kâfi gözükmemektedir. 2021 Döngüsellik Boşluğu Raporu global iktisadın sırf yüzde 8,6 oranında döngüsel olduğunu ortaya koymaktadır. Raporda ayrıyeten yüksek değişim potansiyeline sahip kesimlere yönelik 2030 yılına kadar yüzde 17 döngüsel olma gayesinin mümkün gözüktüğü bulgusu paylaşılmaktadır.
Elbet bu durum döngüsel iktisadın desteklenmesine yahut teşvik edilmesine dair siyasetlerin eksik oluşuna, bu istikametteki siyasetlerin hakikat bir halde paydaşlara aktarılamamasına, bu bağlamda fiyatlandırmaların gerçekleştirilemediğine atfedilebilmektedir. Ek olarak bu durum tedarik zincirlerinin kısıtlı oluşundan, teknolojik altyapıların yetersiz oluşundan yahut paydaşların döngüsel iktisada yönelik bilgi ve uzmanlıklarının kâfi düzeyde olmamasından da kaynaklanabilmektedir. Tüm bu konular kamu otoritesinin öncülüğünde tüm ilgili paydaşların iştirakiyle kapsamlı ve kapsayıcı bir dönüşümün hayata geçirilmesini elzem kılmaktadır.
KENTLER DÖNÜŞÜMÜN EN KIYMETLİ MODÜLLERİ
Bahse mevzu dönüşümün iktisadın hangi seviyesinde başlatılacağının belirlenmesi çok değerlidir. Ekonomik, toplumsal ve çevresel tesirleri düşünüldüğünde şehircilik siyasetleri ekonomiler üzerinde çok büyük tesirler doğurmaktadır. Öte yandan 2050 yılı prestijiyle dünya nüfusunun yüzde 70’inin kentlerde yaşaması beklenmektedir. Hâlihazırda kentler global güç talebinin yaklaşık üçte ikisini teşkil etmekte, sera gazı emisyonlarının yüzde 80’inden ve global atıkların ise yüzde 50’sinden sorumlu durumdadır. Bu bilgiler ışığında bilhassa kentlerde doğrusal ekonomik modellerin benimsenmeye devam etmesi durumunda iklim değişikliğinin olumsuz tesirlerinin artacağını hesaba kattığımız takdirde karşı karşıya kaldığımız riskler daha da belirginleşmektedir.
Süratle büyüyen kent nüfusu ile artan mal ve hizmet talebi kaynakların verimli kullanımını, etraf dostu yapıların ve sistemlerin inşasını daha da kıymetli kılmakta, sağlıklı ve daha kısa tedarik zincirlerinin oluşturulmasını gerekli hale getirmektedir. Bahse husus dönüşüm kentlerde sadece sanayi kesitinin alacağı aksiyonlar olarak değil, inşaat bölümünde kullanılan materyalleri ve dizaynları, toplu taşıma ve öbür ulaşım metotlarını, besin sistemlerini ve daha pek çok eser ve hizmeti etkileyecektir. Bu sayede kentlerden başlayarak tüm ekonomiler, iklim ve başka dış şoklara karşı daha güçlü hale getirilebilecektir.
Kentlerin döngüsel iktisat için değeri 2021 yılında İtalya’nın devir başkanlığında Roma’da gerçekleştirilen G20 Önderler Tepesinin sonuç bildirgesinde de kendisine yer bulmuştur. Bildirgede ülke başkanları döngüsel ekonomiyi teşvik etme, kolaylaştırma ve etkinleştirmede kentlerin kilit rolünün altını çizmiş ve mahallî idareler tarafından pozisyon bazlı tahlilleri desteklemeyi taahhüt etmişlerdir. Ayrıyeten ülkeler G20 Kaynak Verimliliği Diyaloğu da dâhil olmak üzere kentlerin kaynak verimliliklerini ve döngüsel yaklaşımlarını güzelleştirme gayretlerini destekleme taahhüdünde bulunmuşlardır.
DÖNGÜSEL BİR İKTİSAT İÇİN TÜM GÜCÜMÜZLE ÇALIŞIYORUZ
Rusya-Ukrayna savaşı öncesinde dahi üzerinde gelişmiş ülkelerce uzlaşıya varılmış olan bir mevzu olan döngüsel iktisat bugün tedarik zincirlerindeki kırılganlık sebebiyle üzerinde daha fazla düşünülmesi ve en kısa müddette harekete geçilmesi gereken bir husus niteliğindedir. Elbet bu dönüşüm hiç kolay olmayacaktır. Bilhassa gelişmekte olan ülkelerde doğrusal iktisada bağlı pek çok iş kolu bulunmaktadır. Nasıl ki fosil yakıtlara dayalı iş kollarından yenilenebilir enerjiyi temel alan iş imkânlarına istihdamı kaydırmak çok kısa müddette mümkün olamıyorsa doğrusal ekonomik yapıdan döngüsel modele dönüş için de ayrıntılı ve planlı bir biçimde uygulanacak geçiş süreci kaide gözükmektedir. Çünkü bu dönüşümün başarılı olmasının en kıymetli kuralı klasik sanayi kollarında çalışarak hayatını idame ettiren toplumun kırılgan kesitinin bu değişimden olumsuz etkilenmemesinin sağlanmasıdır.
Türkiye döngüsel iktisadın sahip olduğu potansiyeli çok evvelden görmüştür ve bu dönüşümü gerçekleştirmek için kararlı tavrını net bir halde göstermektedir. Bu çerçevede Sayın Cumhurbaşkanımızın koymuş olduğu 2053 yılı prestijiyle net sıfır emisyon maksadı ile yeşil kalkınma planımızın uygulanmasına yönelik olarak tüm paydaşların iştirakiyle kapsamlı bir formda çalışmalar sürdürülmektedir.
Sayın Emine Erdoğan Hanımefendi’nin himayelerinde yürütülen ve taraflı tarafsız her bölümün övgüsünü kazanan Sıfır Atık Hareketi bu tarafta dönüşüm ismine atılmış çok kritik bir adımdır. Bahse husus teşebbüs ile israfın önlenmesine, kaynakların daha verimli kullanılmasına, atık ölçüsünün azaltılmasına, aktif toplama sistemleri kurulmasına ve atıkların geri dönüştürülmesi bağlamında çok büyük yarar sağlanmaktadır. Bu doğrultuda ayrıyeten atık toplama konusunda en verimli uygulamaları hayata geçirerek depozito iade sistemini faal bir halde yürütmek ve Sıfır Atık Hareketini yaygınlaştırmak emeliyle da çalışmalarını yürüten Türkiye Etraf Ajansı kurulmuştur.
Öteki taraftan dış ticaretimizin yüzden 50’sinden fazlasını teşkil eden Avrupa Birliği (AB) ile de ikili münasebetlerimiz çerçevesinde Avrupa Yeşil Mutabakatı’na (AYM) ahenk sağlanması noktasında döngüsel iktisadın kıymetli bir yeri bulunmaktadır. Hakikaten AYM’nin ülkemizin AB’ye iştirak süreci ve birlik ile olan ticari ve ekonomik münasebetleri bağlamında büyük tesiri olacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Bunun şuuruyla ülkemizin hazırlamış olduğu AYM Hareket Planı kapsamında belirlenen dokuz ana başlıktan biri “Yeşil ve Döngüsel Bir Ekonomi” olarak belirlenmiştir.
Yeşil Mutabakat Hareket Planı’nda yer verilen Döngüsel İktisat Aksiyon Planı’nın hazırlanması süreci süratle devam ederken, bu çalışmalar kapsamında atılan adımlardan bir başkası ise AB Döngüsel İktisat modeli doğrultusunda döngüsel iktisada geçiş konusunda Türkiye’nin kurumsal ve teknik kapasitesinin güçlendirilmesini amaçlayan proje olmuştur. İlgili tüm paydaşların dahil edileceği süreçte ülkemizin döngüsel iktisada geçiş potansiyelinin tahlil edilmesi, AB döngüsel iktisat stratejisinin uygulanmasına yönelik kapsamlı bir ulusal strateji geliştirilmesi ve entegre atık idaresi alanında merkezi ve lokal idarelerin yönetim kapasitelerinin geliştirilmesi hedeflenmektedir.
Ülke olarak gezegenimizin kaynaklarının kısıtlı olduğunun ve lakin bu kaynakları sürdürülebilir bir halde kullanırsak gelecek jenerasyonlara düzgün ve sağlıklı yarınlar bırakabileceğimizin şuurunda olmak durumundayız. İklim değişikliğinin yıkıcı tesirleri ve son devirdeki dış şoklar açıkça göstermektedir ki doğrusal ekonomik modellerden döngüsel yapılara geçiş bize hem bugünkü krizleri bertaraf edebilme yeteneği kazandıracak hem de iklim değişikliğiyle uğraşta güçlü bir araç olacaktır. Atacağımız her adımı çocuklarımızı ve bizden sonraki jenerasyonları düşünerek atmalı, onlara hoş bir çevreci ve döngüsel bir iktisada sahip yaşanılır bir gezegen bırakmalıyız.
