Bu stratejileri uygulayabilmek için üstte değinilen iki temel şartın eksiksiz bir biçimde var olduğuna dikkat etmek de son derece değerli. Bunlardan biri öğrencilerin sesli ya da sessiz akıcı okuyabiliyor olmaları, ikincisi ise metnin seviyeye uygun olması ve içindeki bilinmeyen sözcük oranının en fazla yüzde 5 olması. Şayet bu şartlar sağlanmadıysa öncelikle bunun üzerinde durmamız gerekiyor.
DEĞERLİ GÖSTERGELERDEN BİRİ METNİN KONUSUNU BULMAK
Bir metnin ne hakkında olduğunu bulabiliyor olmak o metnin genel olarak anlaşıldığını gösteren kıymetli bir gösterge. Bu nedenle husus bulma çalışmalarına ihtimam gösterilmeli. Metnin konusunu bulmak, ana niyetini bulmak için de öncelikli olduğu için ayrıyeten değerli. Bir metnin konusunu bulmak için metnin bütününün işlemlenmesi ve çıkarım yapılması gerekir. Bunun için metin ne hakkında, metin ne üzerinde duruyor, metin neyi ele alıyor, metinde en sık geçen kavram ne, tümcelerin hususları hangi ortak bahse işaret ediyor, paragrafların bahisleri hangi ortak bahse işaret ediyor? üzere sorulardan yararlanılabilir.
ANA KANIYI ANLAMALIYIZ
Ana fikir bir metnin yazılış maksadını, muharririn metni hangi bakış açısıyla nasıl bir mesaj (mesaj) vermek için yazdığını gösterir. Ana kanıyı bulmak için öncelikle metnin konusunu bulmak sonra da muharririn bu mevzuyu nasıl ve niye ele aldığını sorgulamak gerekir. Hasebiyle ana fikir “konu + muharririn amacı” birleşiminden oluşan bir olgudur. Örneğin müellif metinleştirmek için “sporun sıhhate etkileri”ni kendisine mevzu edinebilir. Bir müellif bu mevzuya olumlu bir bakış açısıyla yaklaşabilir bir oburu ise olumsuz. Bu durumda bir muharrir “spor yapmak sağlıklı yaşama katkı sağlar” biçiminde bir ana kanıyı metninde işleyebilirken bir oburu sakatlıklara, kalp krizine yol açtığını düşünerek “spor yapmak sıhhatsiz bir yaşama neden olur” biçiminde bir ana kanıyı işleyebilir. Bu nedenle ana kanıyı bulmak için mevzuyu bulduktan sonra bu husus hangi bakış açısıyla ele alınmış, bu mevzu hangi tarafıyla işlenmiş, muharrir bu mevzuyu niye ele almış, müellif hangi iletiyi vermek istiyor? üzere sorular sorulabilir ya da şöyle bir akış izlenebilir: (1) Muharririn bahse ait bakış açısını (gözlem, teklif, tavır vb.) bulma, (2) muharririn hususa ait yorumunu bulma, (3) muharririn mevzuya ait bir savunusunu bulma, (4) bunları tek bir tümce olarak söz etme.
METİN YAPISINI FARK ETMEK DEĞERLİ
Metin yapısı kavramı metindeki bilgilerin nasıl organize edildiğiyle ilgilidir. Ekseriyetle öyküleyici metinler kişi, vakit, yer, olaylar/gelişmeler ve sonuç biçiminde organize edilirken bilgilendirici metinler neden-sonuç, sorun tahlil, karşılaştırma, sıralama ve açıklama biçiminde organize edilir. Okurlar bir metnin yapısı hakkında bilgi sahibi olurlarsa müelliflerin bilgiyi nasıl organize ettiklerini de bilirler ve bu da onlara okurken o bilgilere kolay ve nizamlı bir biçimde ulaşma imkanı sağlar. O nedenle metin yapılarının gerçek metinler üzerinden çözümlemeler yapılarak öğrencilere fark ettirilmesi son derece kıymetli. Böylece öğrenciler karşılaştıkları metinlerin içeriğinin nasıl organize edildiğini fark ederek yeni bilgiye ulaşmak için kendileri zihinsel olarak bir metin şeması oluşturabilir ve okurken metinden aldığı bilgileri bu şemalara dağıtarak metni daha kolay anlayabilir.
ÖZETLEME YAPABİLMEK METNE HAKİMİYETİ GÖSTERİYOR
Özetleme asıl metnin silme, genelleme, seçme ve yine yapılandırma üzere birtakım bilişsel süreçlerden sonra ana çerçevede mana kaybına uğratılmadan daha kısa bir metne dönüştürülmesi işi. Burada özet metnin kaynak metni gereğince temsil edecek nitelikte olması çok değerli. Bu bakımdan özetleme okurun bir metne ne derece hâkim olduğunun en kıymetli göstergelerinden biri. Metni bütüncül olarak manadan özetleme yapılabilmesi imkanlı değil. Lakin metni tam olarak anlamak da özetleme için kâfi olmaz. Anlamayla birlikte metindeki kıymetsiz bilgileri yani metnin manasına direkt katkısı olmayan bilgileri belirlemek ve silmek gerekir. Bunun yanında metnin manasını oluşturan ve muhakkak çıkartılmaması gereken bilgilerin farkında olmak ve o bilgileri özet metin için seçmek gerekir. Yeniden metni daha kısa bir duruma dönüştürebilmek için seçilen bilgilerin ortak noktaları bağlamında birleştirilmesi ve kendi tümceleriyle yine yazılması gerekir. Âlâ bir özet metin yazabilmek için metnin ana kanısı ve yardımcı kanılarının belirlenmesi, kıymetli bilgilerinin seçilmesi, değersiz bilgilerinin silinmesi, genellenebilir bilgilerinin bir üst kavram içinde birleştirilmesi ve hareketlerinin ortak bir çatıda yine yapılandırılmasına dönük başka farklı etkinlikler yapılmalı ve sonrasında özetleme çalışmalarına geçilmeli.
TAM VE GERÇEK MANAYA İÇİN GEREKLİ
Eleştirel okuma hüneri öncelikle metindeki bilgilerin tam ve gerçek olarak alınmasını ve akabinde bu bilgilerin okurun sahip olduğu bilgilerle karşılaştırılmasını gerektirir. Bu bakımdan okuma maharetinin ileri etaplarında gerçekleştirilebilecek olan bir okuma stratejisidir ve okuma manaya hünerini çok güzel fayda. Eleştirel okuma yapabilmek için muharririn emeli ne, metindeki bilgiler gerçek ve aktüel mi, metindeki bilgiler doğrulanabilir mi, metindeki bilgiler dengeli ve mantıklı mı, metindeki bilgiler abartılı mı, metindeki bilgiler kıymetli mi, metindeki bilgiler çok genellemeler içeriyor mu? üzere soruların sorulması gerekir.
TEKRARI UNUTMAYIN
Çocukların okumanın teknik ve akıcılık istikametine ait meseleleri varsa ve sözcük dağarcıkları kâfi değilse öncelikle bunlar üzerinde durulmalı. Bu boyutlara ait sorun yoksa ya da çözülmüşse üstte değinilen stratejiler uygulanarak çocukların ehil bir okur durumuna gelmeleri sağlanabilir. Fakat tüm bunlardan evvel unutulmaması ve asla göz gerisi edilmemesi gereken şey tekrar olmalı. Bir sözcüğün belleğimize yerleşmesini ve orada kalıcı olmasını sağlamak ve gerekli durumlarda o sözcüğe zahmetsizce ulaşabilmek nasıl sık sık müsabakayla ilgili ise okumada da bu durum geçerli. Buna nazaran her şeyden evvel çocuklarımızın kitaplarla sık sık karşılaşarak hem sözcük dağarcıkları ve metin yapısı bilgilerinin oluşturulmasını sağlamalı hem de okuma sürecinde onlara dayanak olarak strateji bilgilerini geliştirmeliyiz. Bunun için hem okulda hem de konutta birbirini takviyeler biçimde organize olunması son derece kıymetlidir. Aristo periyodundan bugüne dek söylene gelen bir kelamla bitirmek isterim. “Zihin bir kas üzeredir ne kadar çok çalışırsa o derece çok gelişir.” Zihni de geliştirmek için başvurulabilecek en tesirli yolların başında okumak gelir.
PROF. DR. HAKAN ÜLPER KİMDİR?
Hakan Ülper, Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Anabilim Kolunda vazife yapıyor. Türkçe Eğitimi alanında öğretmen ve öğretim üyesi olarak 25 yıllık bir tecrübeye sahip. Anadili ve yabancı lisan olarak Türkçe öğretimi alanında ulusal ve memleketler arası seviyede çok sayıda kitap, kitap kısmı, kitap editörlüğü, çeviri editörlüğü, makale, bildiri ve projeleri bulunuyor. Ayrıyeten Lisan Eğitimi ve Araştırmaları isimli bir mecmuanın de editörlüğünü yapıyor. Bilhassa okuma eğitimi, yazma eğitimi ve sözcük öğretimi hususlarında dersler vermekte ve araştırmalar yapıyor.